زینب کیست؟
زینب دختر علی بن ابی‌طالب، همسر عبدالله بن جعفر طیار (برادرزادۀ علی بن ابی‌طالب) بود. از او چهار پسر به نام‌های: علی، عون، عباس، محمد و یک دختر به نام ام کلثوم داشت[1]1. ابن سعد، طبقات الکبری، ج5، ص340[2]2. ابن قتیبه دینوری، المعارف، ص207[3]3. ابوالقاسم ابن‌عساکر، تاریخ مدینه الدمشق، ج69، ص176[4]4. طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج1، ص397[5]5. ابن الاثیر، أسد الغابة، ج6، ص133. پس از جدایی از همسرش، به خانه برادرش حسین بن علی رفت و در کربلا همراه او بود. دو پسرش(عون و محمد[6]6. مفید، الارشاد، ج2، ص125) نیز در کربلا حاضر بودند و هر دو کشته شدند.[7]7. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص95[8]8. عماد الدین طبری، کامل بهائی، ص647 اما برخی از منابع تاریخی محمد را فرزند خوصاء بنت حفصه بن ثقیف از عبدالله بن جعفر دانسته‌اند.[9]9. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص95-96
زندگی پس از کربلا
پس از کربلا، از سرنوشت زینب اطلاعات دقیقی در دست نیست. گفته می‌شود یزید او و دیگر بازماندگان کربلا را به مدینه بازگرداند[10]10. طبری، تاریخ طبری، ج5، ص461-462، اما گزارش‌های تاریخی از حضور او در مدینه پس از کربلا چیزی نمی‌گویند. مقبره او در دمشق است و به نظر می‌رسد که در سال 65 هجری درگذشته است[11]11. انصاری زنجانی، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء، ج5، ص370.
شورش‌های مدینه
در سال 63 هجری، وقتی مردم مدینه علیه یزید شورش کردند (شورش حَرّه) و امویان تحت محاصره قرار گرفتند، مروان بن حکم زنان خانواده‌اش را به علی بن حسین سپرد تا آن‌ها را از مدینه خارج کند[12]12. طبری، تاریخ الطبری، ج4، ص379[13]13. مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج2، ص151-153. در این میان نامی از زینب به میان نیامده است.
در شورش دوم مردم مدینه پس از مرگ یزید[14]14. یزید در ربیع الاول سال 64 هجری در شکارگاهی بەطور ناگهانی افتاد و مُرد.، امویان از مدینه اخراج و به دمشق رفتند[15]15. طبری، تاریخ الطبری، ج4، ص409. در این زمان مروان بن حکم به خلافت رسید و زینب پیش از آن در دمشق درگذشته بود. روابط دوستانه علی بن حسین و عبدالملک مروان ادامه یافت، اما نامی از زینب در میان نیست.
افسانه‌های متأخر
در تألیفات امامیه تا قرن پنجم هجری، نام زینب به فراموشی سپرده شده است. نویسندگان متأخر روایت‌های بسیاری از سخنرانی‌های او در کاخ یزید نقل کرده‌اند، اما این داستان‌ها در منابع اولیه اهل تشیع نیامده است و ساخته‌های قرون متأخر است. اما این‌که زینب بعد از کربلا در کجا و چگونه زندگیکرده و در چه سالی درگذشته در مؤلفان شیعی نخواسته‌اند که چیزی بنویسند. در دهه‌های اخیر، برخی نویسندگان شیعه نوشته‌اند که زینب شهر به شهر می‌رفت و علیه یزید و امویان سخنرانی می‌کرد، اما این ادعاها هیچ پایه تاریخی ندارد. دکتر علی شریعتی نیز زینبی انقلابی و سوسیالیست برای جوانان انقلابی ساخته است که در واقعیت وجود نداشته است.
آرامگاه‌های زینب
مصر
امامان فاطمی در قرن چهارم هجری در مصر ادعا کردند که زینب در قاهره درگذشته است و آرامگاهی برای او ساختند که امروز این محل در منطقه سیدة الزینب قاهره با عنوان مقام السیدة زینب شناخته می‌شود. یعنی زینب یک آرامگاهی در دمشق و یک آرامگاهی در قاهره دارد. اما زینب هرگز به مصر نرفته و آرامگاه او در قاهره جعلی است، همچنان که آرامگاه حسین توسط فاطمیانِ مصر ساختند و تا امروز زیارت‌گاه است نیز جعلی است.
مدینه
برخی مانند سید محسن امین عاملی گفته اند: می‌دانیم زینب پس از اسارت، به مدینه بازگشتند. در این‌جا شک حاصل می‌شود که آیا در شام فوت کرده یا خیر؛ پس استصحاب جاری می‌کنیم که خیر، اصل عدم فوت او در شام بوده و در مدینه از دنیا رفته است[16]16. امین عاملی، اعیان الشیعه، ج7، ص140. یا این‌که در آمدن زینب به مدینه قطع داریم، اما شک می‌کنیم که از مدینه خارج شدند یا خیر، و چون دلیل قطعی بر خروج ایشان نداریم، پس استصحاب جاری می‌کنیم که حتماً از مدینه خارج نشده و در همین شهر از دنیا رفته است[17]17. مغنیه، بطلة الکربلاء، ص395.
در کتاب «ناسخ التواریخ» و برخی منابع معاصر دیگر روایاتی آمده، که می‌گوید: «ام‌کلثوم چهار ماه پس از ورود اهل بیت به مدینه از دنیا رفت…» [18]18. عباس‌قلی‌خان، ناسخ التواریخ، ص561 در مجموع، بنابراین روایت و اخبار مشابه آن، زینب تا پایان عمر در مدینه ماند و سرانجام در همان شهر درگذشت.[19]19. ملتجی، بزرگ بانوی جهان زینب، ص175 نویسنده «ناسخ التواریخ» نیز پس از نقل آرای گوناگون می‌نویسد: «آنچه صحیح می‌نماید این است که زینب پس از بازگشت به مدینه طیبه، وفات کرده و در مدینه مدفون است.» [20]20. عباس‌قلی‌خان، ناسخ التواریخ، ص578
دمشق
یکی از نظرات مشهور میان شیعیان این است که قبر زینب در دمشق قرار دارد. با این حال، بررسی گزارش‌های تاریخی اولیه نشان می‌دهد که پس از ورود زینب به مدینه، اطلاعات دقیقی درباره‌ی او در دسترس نیست. بنابراین، مشخص نیست که چرا زینب در دمشق زندگی می‌کرده و چگونه در سال‌های آخر عمرش در پایتخت خلافت اموی درگذشته است.
مورخان یا در این باره اطلاعاتی بیان نکرده‌اند یا اگر هم بیان کرده‌اند، آن اطلاعات به ما نرسیده است. برخی سوالات همچنان بی‌پاسخ مانده‌اند: آیا زینب پس از واقعه کربلا با کسی از امویان مدینه ازدواج کرده و سپس به همراه او به دمشق رفته است؟ این پرسش‌ها هنوز به طور دقیق پاسخ داده نشده‌اند و این عدم وضوح باعث شده که روایت‌های مختلفی درباره‌ی زندگی و مرگ زینب وجود داشته باشد.
